پودر سنگ
چاپ سنگی با نام دیگر لیتوگرافی، روشی است که در آن از صفحه های عکاسی و سایر صفحه‌های مشابه استفاده می‌شود در این صفحات باید ناحیۀ تصویر بصورت روغن‌دوست (غیرآبی، جوهرگیر) و نواحی غیر تصویری به صورت آب دوست باشد تا کار چاپ بخوبی انجام شود. صفحات مورد نظر را با استفاده پودر آلومینیوم می‌سازند.
سنگ آهک نیز نقش مهمی در چاپ سنگی دارد که در آن، نوشته یا تصویر را بر روی سنگ منتقل و با استفاده از روش‌های شیمیایی آن را برجسته میکنند. در پایان میتوانند تصویر مورد نظر را برای چندین بار چاپ کنند. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی و بر اساس دفع متقابل آب و چربی شکل گرفت که به عنوان بهترین روش برای چاپ در تیراژ های بالا بود. روش چاپ سنگی قبل از اختراع ماشین چاپ کاربرد داشت.
چاپ سنگی یا لیتوگرافی پس از پایان مراحل طراحی و صفحه‌بندی آغاز می‌شود. به این صورت که ابتدا طرح مورد نظر را از طریق عکاسی (سنتی یا دیجیتال) روی فیلم حک کرده و سپس فیلم‌های تهیه شده کنار یکدیگر مونتاژ می‌شوند. سپس کپی فیلم، بر روی ورقه‌ها یا پلیت‌هایی که از آلومینوم و لایه‌ای حساس به نور ساخته شده صورت میگیرد. بعد از نور خوردنِ ورقه‌های پلیت، آن را همچون فیلم عکاسی ظاهر کرده، برای مرحله چاپ به ماشین چاپ می‌بندند.
نحوه انجام چاپ سنگی
در روش چاپ سنگی ابتدا تصاویر یا مطالب با استفاده از مرکب روی کاغذهای مشمع مخصوصی که زرد رنگ است، نوشته می‌شود. پس از گذشت یک شبانه روز، آن را روی سنگ مخصوص که قبلاً ساییده شده و حرارت دیده است، بر میگردانند تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند. سپس بر روی سنگ اسید نیتریک ریخته می‌شود تا محل خالی سنگ به اندازه یک میلیمتر حل شود و نوشته های روی سنگ بصورت برجسته ظاهر گردد. پس از این مرحله، مرکب توسط غلتک بر روی سنگ نقش میبندد و با فشار یکسان و یکنواخت سنگ بر روی کاغذ، عمل چاپ انجام می‌شود.
چاپ سنگی در گذشته
چاپ سنگی به عنوان یکی از شیوههای متداول چاپ در دروه قاجار استفاده میشد. این روش با استفاده از پودر سنگ نرم صورت میگیرد. عباس میرزا در سال ۱۲۴۰ قمری میرزا جعفر تبریزی را برای آموختن چاپ سنگی به روسیه اعزام کرد و همزمان میرزا صالح شیرازی، میرزا اسدالله را برای این منظور به سن پطرزبورگ فرستاد. این دو نفر با فراگیری چاپ سنگی به ایران بازگشته و توانستند این روش را در ایران اجرا کنند.
در زمانهای گذشته برای چاپ از پودر سنگهای نرم استفاده میشد که تصاویر سیاه و سفید را بر روی سطوح ایجاد میکرد. در این روش، تمامی ویژگیهای تصویر و شاخصههای نگارگری قابلیت چاپ داشتند و از آنجا که در تصویرسازی چاپ سنگی دقیقا از سنت کتاب آرایی پیشین استفاده میشد، هنرمندان میتوانستند بر روی سطوح مورد نظر خود تصاویر، جداول نقشه چاپ کنند. در روش چاپ سنگی به غیر از رنگ، سایر تکنیکهای تصویر سازی از قبیل طراحی اسلیمی، ختایی، تشعیر و خصوصیات آرایش صفحه، مورد توجه قرار میگرفت.
در این روش تصویرسازیهای نسخههای چاپ به دو شکل مجلس سازی و مصورسازی انجام میشد. در مجلس سازی مجموعهای از تصاویر متعدد، یک داستان را روایت میکرد و بین تمامی تصاویر یک ارتباط منطقی برقرار بود. مصورسازی در روش چاپ سنگی نیز شباهت زیادی به تصویرپردازی امروزی داشت که در آن یک موضوع واحد بیان میشد.
عنصر بصری اصلی در تصویرپردازی چاپهای سنگی، خط بود. برای نشان دادن سایه روشن و حجم نمایی، تکرار خطوط کنار یکدیگر بکار گرفته و در کنار آن، نور نیز بر تصویر تابانده میشد.
ویژگیهای فنی چاپ سنگی در گذشته
مشخصههای نقاشی دوره قاجار در تصویرپردازی چاپ سنگی قابل بررسی است. در گذشته این روش برای کشیدن پیکرههای زنان چهرههای گرد، ابروان پیوسته، نگاههای خیره به نگرنده، کمرهای باریک و … کاربرد داشت. در روش چاپ سنگی، کاتب و طراح با یکدیگر هماهنگ میشدند و سپس کتابت و بعد تصویرپردازی صورت میگرفت. در برخی مواقع بجای استفاده از مرکب سیاه از مرکبهای آبی و قرمز و گاهی نیز کاغذهای الوان و رنگارنگ استفاده میشد.
لیتوگرافی در ایران
کتاب هایی که امروزه در کتابخانه منزل نگهداری میکنیم با استفاده از روش های صنعتی (چاپ دیجیتال) چاپ شده اند. اما قبل از آن نیز روش‌های دیگری برای این کار مرسوم بود که از آن جمله چاپ لیتوگرافی یا چاپ سنگی مورد پسند نویسندگان و کاتبان بود. در این روش به جای حروف، از سنگ مرمر کنده کاری استفاده میشد. ماشین چاپ لیتوگرافی در شکل و کار تقریباً مشابه ماشین چاپ سربی است.
چاپ سنگی اولین بار به وسیله آلمانی ها در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع شد. در آن سالها یکی از هنرمندان آلمانی برای اینکه بتواند بدون پرداخت هزینه های چاپ، اشعار خود را منتشر کند، توانست با استفاده از تیزاب بر روی سنگ های نرم و مسطح و سبک وزن کنار رود راین، به روش چاپ سنگی دست پیدا کند.
چاپ سنگی در ایران
چاپ سنگی در ایران با تعاریف مختلفی بیان شده است. در یک روایت گفته می‌شود این روش چاپ اولین بار توسط میرزا صالح شیرازی در تبریز راه اندازی شد. وی که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت با خود یک دستگاه چاپ سنگی به تبریز آورد و آن را در سال ۱۲۵۰ قمری راه اندازی نمود.
اولین چاپخانه نوین ایران که به چاپ سنگی شهرت داشت در زمان عباس میرزا تاسیس شد. وی توانسته است رساله جهادیه را به عنوان اولین کتاب چاپ نماید. این روش تا سال ۱۲۶۹ قمری در ایران متداول بود که با ورود چاپ سنگی کنار زده شد. چاپ سنگی توسط آلویس سفندلر، در اواخر سده ۱۸ از کشور روسیه وارد ایران شد و در شهرهای بزرگ رواج پیدا کرد. نخستین کتابی که با استفاده از روش چاپ سنگی چاپ شده، قرآن دارالسلطنه بود.
روش چاپ سنگی نسبت به سایر روش های چاپ کم هزینه تر بود و با سهولت و بدون نیاز به ابزارهای پیچیده انجام میشد. از سوی دیگر خطر نگهداری سرب وجود نداشت. این روش تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده کاتبان قرار میگرفت. اما به دلیل زحمت و هزینه بالای ورود سنگ، رونق اولیه خود را از دست داد. چاپ سنگی امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی را برای هنرمندان فراهم کرده بود. یکی از افرادی که از این روش استفاده کرد، استاد کلهر از خط نویسان برجسته روزنامه های چاپ سنگی در دوران قاجار بود.
پودر سنگ
چاپ سنگی با نام دیگر لیتوگرافی، روشی است که در آن از صفحه های عکاسی و سایر صفحه‌های مشابه استفاده می‌شود در این صفحات باید ناحیۀ تصویر بصورت روغن‌دوست (غیرآبی، جوهرگیر) و نواحی غیر تصویری به صورت آب دوست باشد تا کار چاپ بخوبی انجام شود. صفحات مورد نظر را با استفاده پودر آلومینیوم می‌سازند.
سنگ آهک نیز نقش مهمی در چاپ سنگی دارد که در آن، نوشته یا تصویر را بر روی سنگ منتقل و با استفاده از روش‌های شیمیایی آن را برجسته میکنند. در پایان میتوانند تصویر مورد نظر را برای چندین بار چاپ کنند. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی و بر اساس دفع متقابل آب و چربی شکل گرفت که به عنوان بهترین روش برای چاپ در تیراژ های بالا بود. روش چاپ سنگی قبل از اختراع ماشین چاپ کاربرد داشت.
چاپ سنگی یا لیتوگرافی پس از پایان مراحل طراحی و صفحه‌بندی آغاز می‌شود. به این صورت که ابتدا طرح مورد نظر را از طریق عکاسی (سنتی یا دیجیتال) روی فیلم حک کرده و سپس فیلم‌های تهیه شده کنار یکدیگر مونتاژ می‌شوند. سپس کپی فیلم، بر روی ورقه‌ها یا پلیت‌هایی که از آلومینوم و لایه‌ای حساس به نور ساخته شده صورت میگیرد. بعد از نور خوردنِ ورقه‌های پلیت، آن را همچون فیلم عکاسی ظاهر کرده، برای مرحله چاپ به ماشین چاپ می‌بندند.
نحوه انجام چاپ سنگی
در روش چاپ سنگی ابتدا تصاویر یا مطالب با استفاده از مرکب روی کاغذهای مشمع مخصوصی که زرد رنگ است، نوشته می‌شود. پس از گذشت یک شبانه روز، آن را روی سنگ مخصوص که قبلاً ساییده شده و حرارت دیده است، بر میگردانند تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند. سپس بر روی سنگ اسید نیتریک ریخته می‌شود تا محل خالی سنگ به اندازه یک میلیمتر حل شود و نوشته های روی سنگ بصورت برجسته ظاهر گردد. پس از این مرحله، مرکب توسط غلتک بر روی سنگ نقش میبندد و با فشار یکسان و یکنواخت سنگ بر روی کاغذ، عمل چاپ انجام می‌شود.
چاپ سنگی در گذشته
چاپ سنگی به عنوان یکی از شیوههای متداول چاپ در دروه قاجار استفاده میشد. این روش با استفاده از پودر سنگ نرم صورت میگیرد. عباس میرزا در سال ۱۲۴۰ قمری میرزا جعفر تبریزی را برای آموختن چاپ سنگی به روسیه اعزام کرد و همزمان میرزا صالح شیرازی، میرزا اسدالله را برای این منظور به سن پطرزبورگ فرستاد. این دو نفر با فراگیری چاپ سنگی به ایران بازگشته و توانستند این روش را در ایران اجرا کنند.
در زمانهای گذشته برای چاپ از پودر سنگهای نرم استفاده میشد که تصاویر سیاه و سفید را بر روی سطوح ایجاد میکرد. در این روش، تمامی ویژگیهای تصویر و شاخصههای نگارگری قابلیت چاپ داشتند و از آنجا که در تصویرسازی چاپ سنگی دقیقا از سنت کتاب آرایی پیشین استفاده میشد، هنرمندان میتوانستند بر روی سطوح مورد نظر خود تصاویر، جداول نقشه چاپ کنند. در روش چاپ سنگی به غیر از رنگ، سایر تکنیکهای تصویر سازی از قبیل طراحی اسلیمی، ختایی، تشعیر و خصوصیات آرایش صفحه، مورد توجه قرار میگرفت.
در این روش تصویرسازیهای نسخههای چاپ به دو شکل مجلس سازی و مصورسازی انجام میشد. در مجلس سازی مجموعهای از تصاویر متعدد، یک داستان را روایت میکرد و بین تمامی تصاویر یک ارتباط منطقی برقرار بود. مصورسازی در روش چاپ سنگی نیز شباهت زیادی به تصویرپردازی امروزی داشت که در آن یک موضوع واحد بیان میشد.
عنصر بصری اصلی در تصویرپردازی چاپهای سنگی، خط بود. برای نشان دادن سایه روشن و حجم نمایی، تکرار خطوط کنار یکدیگر بکار گرفته و در کنار آن، نور نیز بر تصویر تابانده میشد.
ویژگیهای فنی چاپ سنگی در گذشته
مشخصههای نقاشی دوره قاجار در تصویرپردازی چاپ سنگی قابل بررسی است. در گذشته این روش برای کشیدن پیکرههای زنان چهرههای گرد، ابروان پیوسته، نگاههای خیره به نگرنده، کمرهای باریک و … کاربرد داشت. در روش چاپ سنگی، کاتب و طراح با یکدیگر هماهنگ میشدند و سپس کتابت و بعد تصویرپردازی صورت میگرفت. در برخی مواقع بجای استفاده از مرکب سیاه از مرکبهای آبی و قرمز و گاهی نیز کاغذهای الوان و رنگارنگ استفاده میشد.
لیتوگرافی در ایران
کتاب هایی که امروزه در کتابخانه منزل نگهداری میکنیم با استفاده از روش های صنعتی (چاپ دیجیتال) چاپ شده اند. اما قبل از آن نیز روش‌های دیگری برای این کار مرسوم بود که از آن جمله چاپ لیتوگرافی یا چاپ سنگی مورد پسند نویسندگان و کاتبان بود. در این روش به جای حروف، از سنگ مرمر کنده کاری استفاده میشد. ماشین چاپ لیتوگرافی در شکل و کار تقریباً مشابه ماشین چاپ سربی است.
چاپ سنگی اولین بار به وسیله آلمانی ها در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع شد. در آن سالها یکی از هنرمندان آلمانی برای اینکه بتواند بدون پرداخت هزینه های چاپ، اشعار خود را منتشر کند، توانست با استفاده از تیزاب بر روی سنگ های نرم و مسطح و سبک وزن کنار رود راین، به روش چاپ سنگی دست پیدا کند.
چاپ سنگی در ایران
چاپ سنگی در ایران با تعاریف مختلفی بیان شده است. در یک روایت گفته می‌شود این روش چاپ اولین بار توسط میرزا صالح شیرازی در تبریز راه اندازی شد. وی که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت با خود یک دستگاه چاپ سنگی به تبریز آورد و آن را در سال ۱۲۵۰ قمری راه اندازی نمود.
اولین چاپخانه نوین ایران که به چاپ سنگی شهرت داشت در زمان عباس میرزا تاسیس شد. وی توانسته است رساله جهادیه را به عنوان اولین کتاب چاپ نماید. این روش تا سال ۱۲۶۹ قمری در ایران متداول بود که با ورود چاپ سنگی کنار زده شد. چاپ سنگی توسط آلویس سفندلر، در اواخر سده ۱۸ از کشور روسیه وارد ایران شد و در شهرهای بزرگ رواج پیدا کرد. نخستین کتابی که با استفاده از روش چاپ سنگی چاپ شده، قرآن دارالسلطنه بود.
روش چاپ سنگی نسبت به سایر روش های چاپ کم هزینه تر بود و با سهولت و بدون نیاز به ابزارهای پیچیده انجام میشد. از سوی دیگر خطر نگهداری سرب وجود نداشت. این روش تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده کاتبان قرار میگرفت. اما به دلیل زحمت و هزینه بالای ورود سنگ، رونق اولیه خود را از دست داد. چاپ سنگی امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی را برای هنرمندان فراهم کرده بود. یکی از افرادی که از این روش استفاده کرد، استاد کلهر از خط نویسان برجسته روزنامه های چاپ سنگی در دوران قاجار بود.
